TAŞ PLAK NEDİR (78 DEVİR PLAK)

Dünya tarihinde ilk 78 ‘lik taş plak T A Edison tarafında 1977 yılında yapılmıştır.
 

Bizim bugün 78’lik plak ve taş plak dediğimiz türün ilk seri üretimi ise 1898 yılında Almanya’da başlamıştır. Bazılarına göre Hanover, bazılarına göre Münih ilk seri üretime ev sahipliği yapmıştır. Kent konusunda tam anlamıyla bir fikir birliği olmasa bile ilk üretimin Almanya’da yapıldığı kesindir. 20. yüzyılın başlarında çeşitli fabrikalar mukavva üzerine pamuk, shellac ve balmumunu kaplayarak üretim yapmaya başlar. Bu plakları daha dayanıklı hale getirir. Bu üretilen plaklara İngilizce “Unbreakable” adı verilir. Türkçemize “kırılmaz” olarak çevireceğimiz bu terim zaman içerisinde halk arasında taş plak haline gelmiştir.

Üretimin ilk yıllarında plak çapı 7 inç (yaklaşık 17.5 cm) olarak yapılmaktaydı. 1910 yılında itibaren yeni karışımların ortaya çıkması ile daha geniş çaplı plaklar yapılmaya başlandı. İlk ortaya çıkan 10 inçlik (yaklaşık 25.4 cm) taş plaklardı..Plakçılık tarihinin bu döneminde ortada bir karışıklık vardı. Bazı plak şirketleri daha geniş çaplı plaklar ürettiler ancak pikaplarda kullanılan kollar bu plakları okuyamadığından yaygınlaşmadılar. 20. yüzyılın başında 8 inçlik plaklar standartlaşmıştı. Hemen ardından plak şirketleri hızlarla oynamaya başladılar. Daha hızlı okuma daha az kayıt süresi, daha yavaş okuma ise daha uzun kayıt zamanı sağlıyordu. Ancak taş plak üretiminde kullanılan malzemeler ve üretim aşamasında kullanılan makineler yüzünden gürültü oranı çok yüksekti ve hız yavaşladıkça dayanılmaz hale geliyordu. Sonunda dönemin en büyük plak şirketi Victor firması 10 inç boyutundaki plağı 78 devir hızında çalmayı standartlaştırdı. Sonuçta 3 dakikalık kayıt süresi teknoloji standardı haline geldi. 1954’de tüm plak şirketlerinin (aslında büyüklerin demeliyiz çünkü bazı küçük şirketler 1960’lara kadar farklı devir arayışlarını sürdürdüler) tam anlamıyla 45 devir standardına geçmesi ile 78 devir dönemi kapandı.

Ülkemizde kullanılması 1920 – 1961 yılları arasını kapsıyor. 1920’de İstanbul’un Mütareke günleri olarak hatırlanan işgal günleri başlar. Bu tarihte gramofon ülkemize geleli 20 yıl olmuştu

Ağırdılar, hantaldılar, ama evlerindeki gramofondan ilk şarkıları onlardan dinledi insanlar. 78 devirli plaklardı bunlar. Bir yüzü üç dakikalık bir şarkı alırdı. İki yüzü, çevir dur, ancak altı dakika sürerdi… 

Cüssesi büyük, hacmi küçük, lakin dönemine ve müzik tarihine damgasını vurmuş bir plak endüstrisi yarattı 78’lik plaklar.Ağırdılar, hantaldılar, ama evlerindeki gramofondan ilk şarkıları onlardan dinledi insanlar. 78 devirli plaklardı bunlar. Bir yüzü üç dakikalık bir şarkı alırdı. İki yüzü, çevir dur, ancak altı dakika sürerdi… 

Feriköy’de ilk fabrika, Yeşilköy’de ikinci 

 Türkiye plak tarihinin başlangıcında  üç büyük firma vardır: Columbia, Sahibinin Sesi ve Odeon.

 Bu pazarın ilk yerli temsilcileri Blumenthal ailesiydi. Önce Odeon’un temsilciliğini yaptılar. Yerli 78’lik plak için dönemin en büyük plak yıldızı Tanburi Cemil ile önce Odeon adına görüşen Blumenthaller, daha sonra plakları kendi firmaları olan Orfeon adına yaptılar. Çünkü 1912 yılında Feriköy’de artık kendi fabrikalarını kurmuşlardı. 1916 yılı İstanbul Telefon Rehberi’nde bu fabrika “Feriköy, Bahçe Sokağı No. 34” adresinde gösteriliyor. Fabrika, 1925–26 yıllarında Columbia tarafından satın alınıyor. Bir süre daha üretim yapıldıktan sonra, Yeşilköy’deki Gramofon Fabrikası’nın kuruluşuyla birlikte kapatılıyor.

Feriköy'deki Orfeon Plak Fabrikası

Ama ülkemizdeki taş plak dönemine asıl damgasını vuran fabrika Yeşilköy’deki plak fabrikasıydı. İngiliz The Gramophone Company Türkiye’de bir plak fabrikası kurmaya karar verince, ortak olarak yanlarına Türkiye’de zaten kendi temsilcileri olarak çalışan Sahibinin Sesi firmasını alırlar. 1929 yılında Yeşilköy’de kurulan Gramofon Türk Limited Şirketi’nin 250.000 liralık sermayesinin biner liralık iki hissesi Sahibinin Sesi’nin sahipleri olan Nobert Şor ve Aram Gesaryan’a aittir. Diğer ortaklar ise İngilizlerdir. İstanbul Ticaret Odası arşivinde bulunan şirketin kuruluş sözleşmesinde amacı şöyle belirtilmiştir: “Söyleyen makineler, söyleyen makinelere mahsus plakalar, filmler sada [ses] veya resimleri veya her ikisini elektrikle veya mihaniki veya sair vasıtalarla ahz ve iktibas ve nakletmeye ve tekrar vermeye mahsus her nevi cihaz ve alet ve levazım ve edevat yapmak.” Fabrikanın adresi Halkalı Caddesi, No. 85’dir.

1990 yılında Marsel Blumenthal eskiden Orfeon Fabrikasının bulunduğu yeri gösteriyor.

Yeşilköy Plak Fabrikası 1963 yılına kadar yalnızca 78 devirli plaklar bastı. Bu tarihten sonra 78’lik plak üretimini bırakarak 45’lik ve 33’lük plak üretimine başladı. 1973 yılında üretimini durdurana kadar ülkenin en etkili firması olan Gramofon Türk Ltd.’nin 1971 yılındaki üretimi bir milyon plağın üzerindeydi.

Peki bu fabrika ne oldu derseniz… O koskoca arazi heba edilecek değildi ya… Önce bir yangın geçirdi, giderek harabe hâline geldi. 1978 yılında gazetelerde Toplu Konut Holding’in bir ilanı çıktı: “Yeşilköy, Halkalı Caddesi üzerinde, eskiden plak fabrikası, halen Holding’imize ait iki parça arsa, ihtiyaç fazlası nedeniyle satılıktır.”⁷ Elbette satıldı ve yerine bir toplu konut sitesi yapıldı. Yerini şöyle tarif ediyorlar: “Halkalı Caddesi’nden Florya dönüşü demiryolunun karşı tarafındaki site.”

Yerli ve yabancı 78’lik taş plaklar,günümüzde de halen koleksiyonerlerimizin  raflarını ve hayallarini süslemeye devam etmektedir….